هوش هیجانی

خودآگاهی

      یک حکایت ژاپنی چنین حکایت می‌کند:《 روزی سامورایی جنگجو از راهب بزرگی  خواست مفهوم بهشت و جهنم را برایش تشریح کند. راهبه با تحقیر به او پاسخ داد آدم بی سر و پایی هستی نمی‌توانم وقتم را با امثال تو تلف کنم. سامورایی فریادی کشید و گفت: می‌توانم تو را به خاطر این گستاخی بکشم و راهب گفت: جهنم همین است! سامورایی از مشاهده حقیقتی که راهب درباره خشمی که او را در چنگال خود گرفته بود تکان خورد و آرام شد، شمشیر خود را در غلاف فرو برد، زانو زد و از راهب برای این راهنمایی تشکر کرد. راهب گفت: و این بهشت است.》 در واقع هشیاری ناگهانی سامورایی نسبت به حالت تحریک شده خود، نشانگر تفاوت اساسی میان اسیر شدن و آگاه شدن نسبت به چنین اسارتی است.

بسیار برای ما پیش می‌آید که نسبت به احساسات خود در وهله اول آگاهی نداشته باشیم اما پس از بررسی و شناخت  نسبت به احساس واقعی خودمان درباره چیزی هشیار می‌شویم.  روانشناسان برای اشاره به فرایند آگاهی داشتن از فکر، از عبارت ثقیل فراشناخت استفاده می‌کنند و عبارت فرا خلق، را برای آگاهی نسبت به عواطف و هیجانات به کار می‌برند. بعضی از روانشناسان به خصوص دانیل گلمن برای تشریح مداوم توجه فرد به حالات درونی خود اصطلاح خود آگاهی را ترجیح می‌دهند. خودآگاهی به گونه‌ای از قشر تازه مخ، بخصوص در زمینه‌های کلامی نیازدارد که توانایی شناخت و معرفی عواطف برانگیخته شده را داشته باشد. خودآگاهی، توجهی نیست که هیجان‌ها بتوانند آن را کنار بزنند و در مقابل آنچه کرده است واکنشی شدید نشان دهند یا آن را تشدید کنند، برعکس حالتی است عصبی که حتی در میان طوفانی ترین احساسات نیزخود را زیر نظر دارد. ویلیام استایرن هنگام توصیف افسردگی عمیق خود، این عملکرد ذهن را تشریح کرده و از آن صحبت کرده است که؛ “گویی نیمه دوم خود را همراه داشتم و گویی یک ناظر همزاد که در جنون جفت خود شریک نشده و قادر است با کنجکاوی بی طرفانه خود شاهد تلاش‌های همراه خود باشد.”

خودآگاهی در واقع یک حرکت موازی همراه با ماست، با ما می‌خوابد، فکر می‌کند‌، غذا می‌خورد و… . جان مایر، روان‌شناس دانشگاه نیوهمپشایر، که در فرموله کردن نظریۀ هوش هیجانی با پیترسالووی از دانشگاه یل همکاری کرده است می‌گوید: «خودآگاهی به معنای آگاه بودن از حالت روانی خود و نیز تفکر درباره‌ی آن حالت است.» می‌توان در اینجا گریزی به نظریه‌ تقدم زبان ویگوتسکی بر تفکر داشت که می‌گوید “زبان اجتماعی به مرور تبدیل به زبان درونی می‌شود و راهبردهای آن لحظه را برایم بازگو می‌کند که بدانیم الان در چه وضعیتی قرار داریم، چه احساسی داریم و … .”

خودآگاهی، عملی بی طرفانه و به دور از قضاوت درباره خودمان است. مه یر دریافت که این حساسیت می‌تواند تا حدودی جهت گیری داشته باشد، از جمله این افکار می‌توان به؛ نباید چنین احساسی پیدا کنم، دارم به اتفاقات مثبت فکر می‌کنم تا رخ بدهند اشاره کرد اما عبارت «به آن فکر نکن» از خودآگاهی کمتری می‌آید.

نکته بسیار مهم در این است که میان احساس کردن و عمل کردن، برای دگرگون کردن آن تمایز منطقی وجود دارد. اما مه یر دریافت که این دو وجه در راستای یک دیگر عمل می‌کنند. خودآگاهی بر احساسات تند و قدرتمند، تاثیر فراوانی دارد برای مثال درک این مطلب که احساسی که الان دارم خشم است، احساس آزادی بیشتری به انسان می‌دهد زیرا نه تنها به او امکان انجام رفتارهای متفاوت مانند عمل در راستای خشم، عمل خلاف جهت خشم، عملی برای تقلیل خشم و … می‌دهد بلکه به او کمک می کند تا برای رها کردن آن تلاش کند.

مه یر دریافت که افراد برای توجه به هیجانات و احساسات خود و کنار آمدن با آن‌ها به راه‌های مختلفی عمل می‌کنند.

خودآگاه: این افراد همانظور که مشخص است، نسبت به حالات روحی خود اگاه هستند، توجه و تمرکز بالایی بر زندگی هیجانی و عاطفی خود دارند، نگاه آن‌ها به احساساتشان روشن و واضح است که این ویژگی به آن‌ها کمک می‌کند که دیگر خصوصیات اخلاقی و شخصیتی خود را غنی کنند. آن‌ها افرادی مستقل هستند که از سلامت روان خوبی برخوردارند و تمایل دارند نگرش و بینشی مثبت نسبت به خود و زندگیشان داشته باشند. به سرعت می‌توانند خودشان را از تله‌های روانی که در آن قرار می‌گیرند نجات دهند. به طور کلی سطح بالای اگاهی آن‌ها به کنترل و تسلط بر هیجان‌هایشان کمک می‌کند.

مغروق: این افراد دائماً احساس اسارت دارند و فکر می‌کنند که از آن خلاصی ندارند، آن‌ها ناپایدارند و نسبت به حالات درونی خود هشیار نیستند، گویی در آن‌ها غرق شده اند، هیچ درایتی به آن‌ها ندارند، مدام احساس مغلوب بودن دارند و هیجان‌هایشان از دسترس و کنترل خارج شده است.

پذیرا: همانطور که اسم این گروه مشخص است، آن‌ها به احساسات خود آگاهی دارند و مایلند آن حالات را بپذیرند، اما برای تغیر دادن آن‌ها اقدامی به خرج نمی‌دهند. این افراد به دو دسته تقسیم می‌شوند: افرادی که حالات و خلق بالایی دارند و انگیزه کمی برای تغییر آن‌ها دارند و افرادی که علی رغم احساس درماندگی و حالات بد، کاری برای آن‌ها انجام ندهند. الگویی مثل افراد افسرده‌ای که در برابر ناامیدی خود تسلیم شده اند.

گیرندگان درونیات

        حس تسلط بر خود در برابر هجوم اتفاقات، از زمان سقراط یک امر مطلوب و ارزشمند بوده است. دوبوا فرهیختۀ یونانی باستانی Sophrosyne را که معادل آن “تفکر و هوش در اداره زندگی شخصی” است، تعادل و خرد متعادل ترجمه کرده است. رومی‌ها و کلیسای قدیمی مسیحیت آن را Temperantia  خوانده‌اند که به معنای فک نفس، فرونشاندن هیجان‌های افراطی بوده است. هدف دستیابی به تعادل است نه سرکوب کردن هیجان‌ها.

ارسطو می‌گوید: “احساس مناسب مطلوب است، یعنی احساسی که با موقعیت تناسب دارد. هر گاه احساس به شدت فرونشانده شود، افسردگی و کسالت ایجاد می‌گردد و هرگاه از کنترل خارج شود، مرضی می‌گردد. یعنی همان طور که افسردگی ملالت آور است، اضطراب فراگیر، خشم افراطی و انگیختگی، جنون آمیز است.”

کنترل گری

       کنترل هیجانات، درمان کننده و در واقع شاه راه بهزیستی هیجانی است؛ نشیب و فرازها چاشنی زندگی هستند، در محاسبات، نسبت احساس مثبت به احساس منفی، نشان دهنده خوشبختی است. لازم نیست برای احساس رضایت کردن از احساسات ناخوشایند دوری کنیم، بلکه نباید بگذاریم احساسات مخرب بدون کنترل و تسلط، جانشین تمام حالت‌های روحی ما شوند. در این حالت درماندگی آموخته شده شکل می‌گیرد که گویی انسان و کنترل او را بر مسائل بیرونی و پیرامونش به صفر می‌رساند. در این حالت سکون و سرخوردگی رکن اساسی زندگی می‌شود، بینش کم تر می‌شود و همه جا رنگ خاکستری پیدا می‌کند.

با این توصیفات، کنترل خود وسیله‌ای همیشگی است، بخش عظیمی از جهت زندگی ما در راه نظم بخشیدن به حالات درونی و روانی خودمان است. در هر راهی و هر روشی قرار گرفتن، وسیله است که حالت روانی خودمان را بهتر یا بدتر کنیم. هنر آرام کردن خود، مهارتی اساسی در زندگی است که برخی روان کاوان همچون «جان بالبی» و «دی.دبلیو وینی کات» این عمل را یکی از اساسی ترین ابزارهای روانی می‌دانند. در واقع نظریه آنان بر این باور است که نوزادانی که از نظر دلبستگی و هیجانی سالم هستند، یاد می گیرند که خود را در مقابل تلاطم‌های زندگی به گونه‌ای آرام کنند که مراقبانش با او رفتار کرده‌اند و با این کار خود را در برابر هجوم اتفاقات و هیجانات مقاوم می‌کنند.